Praca na wysokości uchodzi za jedną z najbardziej wymagających i ryzykownych czynności w wielu branżach. Zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP), wszelkie działania, podczas których różnica poziomów przekracza 1 metr, a stanowisko nie jest otoczone stabilnymi zabezpieczeniami chroniącymi przed upadkiem, zalicza się do prac szczególnie niebezpiecznych. Z tego powodu kandydaci na takie stanowiska powinni przejść odpowiednie badania lekarskie, mieć zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań, a także zapoznać się z instruktażem stanowiskowym i procedurami związanymi z oceną ryzyka. Choć samo szkolenie wysokościowe nie zawsze jest w pełni obligatoryjne z punktu widzenia przepisów, w praktyce znacznie zwiększa bezpieczeństwo i przygotowanie pracowników.
Definicja pracy na wysokości i podstawy prawne
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. o ogólnych przepisach BHP, praca na wysokości oznacza czynności wykonywane co najmniej 1 metr nad poziomem podłoża, jeśli miejsce to nie jest zabezpieczone pełnymi ścianami na wysokość minimum 1,5 metra ani stałymi konstrukcjami uniemożliwiającymi upadek. W praktyce dotyczy to zarówno prac na drabinach, rusztowaniach, platformach czy pomostach, jak i wszelkich czynności realizowanych na masztach, dachach o sporym spadku czy też specjalistycznych podestach ruchomych.
Choć przepisy BHP wprost nie wymuszają na każdym pracowniku ukończenia specjalistycznego kursu (poza pewnymi wyjątkami, takimi jak prace alpinistyczne czy montaż rusztowań), to pracodawca musi zadbać o przygotowanie pracownika w zakresie zgodnym z oceną ryzyka i środowiska pracy. Konieczne jest między innymi skierowanie go na właściwe badania lekarskie, ponieważ prace na wysokościach uważa się za szczególnie niebezpieczne.
Badania lekarskie i orzeczenie o zdolności do pracy na wysokości
Do niedawna przyjmowano, że badania wysokościowe są potrzebne przy pracach na pułapie co najmniej 3 metrów. Jednak w świetle późniejszych uregulowań (np. rozporządzenia z 12 listopada 2020 r.) każda praca przekraczająca 1 metr wysokości powinna uwzględniać dodatkową weryfikację lekarza medycyny pracy. W takim przypadku w skierowaniu na badania należy wyraźnie wskazać, iż osoba będzie wykonywać zadania wymagające prac na wysokości.
Ocena lekarska obejmuje zazwyczaj konsultacje okulistyczne, które mają na celu sprawdzenie ostrości widzenia, rozpoznawania barw oraz ocenę widzenia przestrzennego. Przeprowadzane są także badania laryngologiczne, służące ocenie błędnika i sprawności narządu słuchu, a także konsultacje neurologiczne, które mają wykluczyć ewentualne zaburzenia wpływające na zdolność do pracy na wysokości. W trakcie badań uwzględnia się czynniki takie jak lęk wysokości, poważne wady wzroku wymagające stałego noszenia okularów, zaburzenia równowagi oraz ogólną kondycję psychofizyczną pracownika.
Pozytywne przejście badań skutkuje otrzymaniem zaświadczenia dopuszczającego do pracy na wysokości. W zależności od wieku i stanu zdrowia pracownika lekarz wyznacza częstotliwość badań kontrolnych: osoby do 25. roku życia często weryfikowane są co 3 lata, a pracownicy starsi mogą być proszeni o częstsze przeglądy (np. co 1–2 lata).
Obowiązki pracodawcy a szkolenia wysokościowe
Na pracodawcy spoczywa obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych warunków pracy, a więc m.in. zorganizowania stanowisk w sposób ograniczający ryzyko upadku i gwarantujący użycie właściwych środków ochrony. Pracownicy muszą przejść instruktaż stanowiskowy w firmie oraz szkolenie BHP (w tym wstępne i okresowe), zapoznać się z regulaminami i oceną ryzyka, a także otrzymać środki ochrony indywidualnej: kaski, szelki asekuracyjne, linki, amortyzatory, odpowiednie obuwie, barierki i siatki zabezpieczające w zależności od specyfiki pracy.
Choć polskie prawo nie nakazuje każdemu pracownikowi przechodzenia tzw. szkolenia wysokościowego (poza pewnymi zawodami, jak monter rusztowań czy alpinista przemysłowy), specjaliści z branży BHP mocno rekomendują uczestnictwo w kursach, które koncentrują się na ćwiczeniu praktycznych umiejętności. Szkolenia te pozwalają ograniczyć potencjalne błędy, ułatwiają stosowanie właściwych technik asekuracyjnych i umożliwiają lepsze przygotowanie do sytuacji kryzysowych, takich jak konieczność opuszczenia poszkodowanego z wysokości czy ewakuacja z zagrożonej platformy.
Specjalne certyfikaty i uprawnienia
W pewnych przypadkach, zwłaszcza gdy praca na wysokości wiąże się z obsługą maszyn lub urządzeń podlegających dozorowi technicznemu (np. podesty ruchome, dźwigi, żurawie wieżowe i samojezdne), niezbędne jest uzyskanie dodatkowych uprawnień. Nadawaniem tego typu świadectw w Polsce zajmuje się Urząd Dozoru Technicznego (UDT). Aby je uzyskać, poza przejściem kursu operatora, należy zdać egzamin państwowy, który weryfikuje wiedzę i umiejętności praktyczne w obsłudze danego urządzenia.
Przykładowe uprawnienia:
- Obsługa podestów ruchomych: wymagany kurs zakończony pozytywnym wynikiem egzaminu UDT.
- Obsługa żurawi (HDS, wieżowych, samojezdnych): kurs zakończony egzaminem Urzędu Dozoru Technicznego, potwierdzający kwalifikacje operatorskie.
- Prace w dostępie linowym (alpinizm przemysłowy): niewymagane egzaminem UDT, lecz w praktyce często potwierdzane przez certyfikaty branżowe, np. IRATA (anglojęzyczny system alpinistycznych certyfikatów) czy krajowe kursy wspinaczkowe.
Organizacja i czas trwania kursu
W zależności od poziomu zaawansowania i liczby ćwiczonych technik szkolenia wysokościowe mogą trwać od jednego dnia (szkolenie podstawowe, skierowane do osób wykonujących proste zadania na dachu czy rusztowaniu) do kilku dni (bardziej rozbudowane kursy obejmujące alpinizm przemysłowy bądź obsługę różnych urządzeń). Bardziej zaawansowane szkolenia rozwijają zagadnienia z ratownictwa wysokościowego. Jest to szczególnie ważne, gdy w środowisku pracy występuje realne ryzyko zawieszenia w szelkach i konieczności przeprowadzenia natychmiastowych działań ewakuacyjnych.
Korzyści z ukończenia szkolenia
Choć prawo nie zawsze wymaga okazania certyfikatu ukończenia kursu wysokościowego, to korzyści płynące z takiego szkolenia są istotne zarówno dla pracownika, jak i pracodawcy. Osoba, która ukończyła kurs, zyskuje pewność, że potrafi bezpiecznie poruszać się w wymagających warunkach i odpowiednio reagować w sytuacjach zagrożenia. Z kolei pracodawca może znacznie zmniejszyć ryzyko wypadków przy pracy oraz ograniczyć konsekwencje prawne związane z nieprzestrzeganiem zasad BHP.
Dzięki szkoleniu pracownicy lepiej rozumieją potencjalne zagrożenia i uczą się ich unikać, co eliminuje lekceważące podejście do bezpieczeństwa. Zwiększa się ich zaangażowanie i zdyscyplinowanie, ponieważ mają świadomość, jak istotne jest prawidłowe korzystanie z szelek asekuracyjnych i lin zabezpieczających. Wiedza wyniesiona z kursu ułatwia również wdrażanie nowych procedur bezpieczeństwa, ponieważ osoby przeszkolone mają już opanowane podstawowe techniki asekuracji. Poprawia się również koordynacja zespołu, co jest szczególnie ważne w sytuacjach, gdy kilka osób jednocześnie pracuje na wysokości, na przykład na dachu lub ruchomej platformie.
Kto najczęściej potrzebuje szkolenia wysokościowego?
Lista zawodów, w których praca na wysokości jest codziennością, jest dość długa. Szkolenie przydaje się między innymi:
- monterom reklam zewnętrznych (billboardów, banerów) na dużych konstrukcjach,
- pracownikom budowlanym (m.in. przy pracach na dachach, rusztowaniach, masztach),
- dekarzom, cieślom, konserwatorom linii energetycznych i telekomunikacyjnych,
- specjalistom od odśnieżania dachów i czyszczenia elewacji,
- operatorom maszyn wysokościowych (podesty, podnośniki, żurawie),
- ekipom alpinistycznym zajmującym się myciem przeszkleń wieżowców czy pracami konserwacyjnymi w trudno dostępnych miejscach.
Ponadto w szkoleniach wysokościowych uczestniczą często pracownicy działu BHP, brygadziści, kierownicy robót czy przełożeni nadzorujący bezpieczeństwo w miejscu wymagającym pracy na wysokości – nawet jeśli sami tych zadań fizycznie nie wykonują.
Szkolenie do pracy na wysokości — czy warto?
Szkolenie do pracy na wysokości, choć nie zawsze wprost nakazane przez przepisy, stanowi istotny fundament bezpieczeństwa dla osób wykonujących zadania w ryzykownych warunkach. Nabycie uprawnień wysokościowych lub certyfikatu potwierdzającego ukończenie kursu zapewnia nie tylko świadomość zagrożeń i znajomość procedur asekuracyjnych, ale też realnie zmniejsza ryzyko wypadków. Warunkiem dopuszczenia do pracy na wysokości jest aktualne zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań, odbyte szkolenie BHP, a w przypadku urządzeń podlegających dozorowi technicznemu – świadectwo od Urzędu Dozoru Technicznego.
Dzięki dobrze zaplanowanemu kursowi uczestnicy uczą się właściwego używania sprzętu chroniącego przed upadkiem, zasad pracy w dostępie linowym, a także postępowania w sytuacjach awaryjnych. Pracodawca z kolei może liczyć na ograniczenie liczby wypadków oraz wyższy poziom świadomości personelu w kontekście procedur bezpieczeństwa. W dłuższej perspektywie przekłada się to na sprawniejszą organizację zadań i wyższą kulturę BHP w przedsiębiorstwie.